पीक विमा – एक जबाबदार तत्व :
पीक विमामध्ये अंतर्भूत मूलभूत तत्व हे आहे की, क्षेत्रा मध्ये पुष्कळ लोकांद्वारे काही लोकांद्वारे झालेले नुकसान वाटून घेण्यात येते. तसेच साधन संपत्ति द्वारे अहितकारक भरपाई मध्ये झालेले नुकसान चांगल्या वर्षामध्ये संचित करण्यात येते.
सर्वसाधारणपणे पीक विम्याचे तत्व खालील रूपात स्पष्ट करण्यात येऊ शकेल :-
१ व्यक्तिगत शेतक-यांद्वारे सामना केलेली अनिश्चितता मोठ्या प्रमाणात त्यांच्या सहयोगा मार्फत विमाकाराला हस्तांतरित करता येईल, ज्याच्या लाभाकरिता, विमेदार शेतकरी एक जोखीम विम्याचा हप्ता भरणा करतील.
२ एका विशाल क्षेत्रावर अर्थात एका विशाल क्षेत्रावर जोखमींचा समस्तर प्रसार व पुष्कळ वर्षांचा जोखमींचा उभा प्रसार, शेतक-यांच्या सहयोगाने एकूण नुकसान वाटून घेण्यात येते.
३ विमेदारा द्वारे गृहीत जोखीम विम्याचा हप्ता समूह जोखीम प्रतिबिंबित करतो. जेव्हा त्याच्या नियंत्रणा बाहेर कारणे गेल्यामुळे नुकासन होते, तेव्हा शेतक-याला क्षतिपूर्तिचा भरणा करण्याची जबाबदारी आहे, या अटीवर की, त्याने कसूर न करता विम्याच्या हप्त्याच्या भरण्याद्वारे वैध विमा कंत्राट चालू ठेवले आहे. भारतात पीक विम्याचा इतिहास :
भारतात पीक विमा योजनाः
भारतात शेतीला उत्तेजन देण्याच्या हेतूने, काही प्रायोगिक पीक विमा योजना देशामध्ये सुरु करण्यात आल्या आहेतः
पथदर्शी पीक विमा योजना:
ही योजना वर्ष 1979 पासून जीआयसी द्वारे सुरु करणअयात आली होती. ही योजना “क्षेत्राकडे जाणे” वर आधारित होती. ही योजना ऐच्छिक आधारावर व फक्त ऋणको शेतक-यांकरिता परिरूद्ध होती. ही योजना पीके उदा. तृणधान्ये, कनिष्ठ तृणधान्ये, गळित धान्ये, कापूस, बटाटा व हरभरा इत्यादी समाविष्ट करते. जोखीम 2:1 च्या गुणोत्तरामध्ये भारतीय साधारण विमा निगम व राज्य सरकारां दरम्याने वाटून घेण्यात येत होती. अधिकतम रक्कम, जी योजने अंतर्गत विमाकृत करण्यात येणार होती, ती पीक कर्जाच्या 100% होती, जी नंतर 150% पर्यंत वाढविण्यात आली होती. ह्या योजने अंतर्गत, अर्थसहाय्याचा 50% हिस्सा विमा प्रभारांकरिता तरतूद केलेला होता, जो 50:50 आधारावर भारत सरकार व राज्य सरकार द्वारे लहान/किरकोळ शेतक-यांना देय होता.
व्यापक पीक विमा योजना:
भारत सरकारने 1 एप्रिल 1985 पासून प्रभावी व्यापक पीक विमा योजना सुरु केली होती. ही योजना राज्य सरकारांच्या प्रत्यक्ष सहयोगा सोबत सुरु करण्यात आली होती. योजना राज्य सरकारांकरिता वैकल्पिक होती.
१. ही योजना लघु अवधि पीक उधाराशी संबद्ध होती, जी शेतक-यां करिता विस्तारित करण्यात आली होती व एक जिनसी क्षेत्र दृष्टिकोणाचा उपयोग करुन कार्यान्वित करण्यात आली होती. राज्यांची संख्या, ज्यांचा समावेश ह्या योजने अंतर्गत करण्यात आला होता, ती 15 राज्ये होती.
२. ही योजना खरीप 1999 पर्यंत कार्यान्वित होती. अनिवार्य आधारावर खाद्य पीके व गळित धान्ये पिकविण्या करिता वित्तीय संस्थांकडून पीक कर्जांचा उपयोग करून शेतक-यांना एक आसरा देणे इत्यादी ह्या योजनेची काही महत्वपूर्ण वैशिष्टये आहेत. ह्या योजने अंतर्गत व्याप्तिक्षेत्र प्रत्येक शेतकरी अधिकतम रु. 10,000/- च्या रक्कमे अधीन पीक कर्जाच्या 100% हिस्स्या करिता निर्बंधित होते. विमा हप्त्याचे दर तृणधान्ये व कनिष्ठ तृणधान्यां करिता 2% व डाळी व गळित धान्यांकरिता 5% होते. विमा हप्ता व जोखीम दावे केंद्र व राज्य सरकार द्वारे 2:1 च्या गुणोत्तरामध्ये वाटून घेण्यात येत होते. योजना राज्य सरकाराकरिता वैकल्पिक होती.
भारतात पीक विमा कंपन्या:
भारतीय कृषि विमा कंपनी मर्या. (एआयसीआय) द्वारा प्रवर्तित:
१ साधारण विमा कंपनी (जीआयसी)
२ कृषि व ग्रामीण विकासाकरिता राष्ट्रीय बॅंक (नाबार्ड)
इतर चार विमा उपकंपन्या आहेत:
१ नॅशनल इन्शुरन्स कंपनी लि..
२ न्यू इंडिया अशुअरन्स कंपनी लि.
३ ओरीएंटल इन्शुरन्स कंपनी लि.
४ युनाइटेड इंडिया इन्शुरन्स कंपनी लि.
बीएएसआयएक्सच्या सहकार्याने आयसीआयसीआय लोम्बार्डने पहिल्यांदा हवामान विम्याची तरतूद केली आहे. इफ्को टोकीयोने अलिकडेच हवामान विमा व्यवसायामध्ये प्रवेश केला आहे.
राष्ट्रीय कृषि विमा योजना (पीक विमा)
राष्ट्रीय कृषि विमा योजना (एनएआयएस) देशामध्ये रबी 1999-2000 पासून भारत सरकार द्वारे सुरू करण्यात आली होती. आमच्या राज्यामध्ये ही योजना कृषि विभाग, कृषि विमा कंपनी (कार्यान्वयन एजंसी) आणि आर्थिक व सांख्यिकी संचालनालयाच्या गोवणूकी सोबत खरीप 2000 हंगामापासून सुरु करण्यात आली आहे. राज्यामध्ये ही योजना जिल्हा सहकारी केंद्रीय बॅंका, ग्रामीण बॅंका, वाणिज्यिक बॅंका व प्राथमिक कृषि सहकारी संस्थांच्या प्रत्यक्ष सहयोगाने व गोवणूकीने कार्यान्वित करण्यात आली आहे.
उद्दिष्टे:-
- अवर्षण, चक्रीवादळ आणि कीटक व रोग इत्यादीचा आपात यामुळे पीक वाया गेले तर शेतक-यांकरिता एका वित्तीय आधाराच्या उपायाची तरतूद करणे.
- पुढील हंगामाकरिता एका पीक अपयशानंतर एका शेतक-याची उधार पात्रता पूर्ववत करणे.
- शेती मध्ये प्रगतिशील शेती करण्याचे उपयोजन, उच्च मूल्य निविष्टि व उच्चतम तंत्रशास्त्र अंगीकारण्याकरिता शेतक-यांना उत्तेजन देणे.
- शेती उत्पन्नात स्थैर्य आणण्या करिता मदत करणे, मुख्यतः आपात वर्षांमध्ये.
पीक संरक्षण:-
खरीप 2008 दरम्याने, वीस पीके संरक्षित करण्यात येतील उदा. 1. भात, 2. जवार, 3. बाजरा, 4. मका, 5. काळा हरभरा, 6. हीरवा हरभरा, 7. लाल हरभरा, 8. सोयाबीन, 9. भुईमूग (आय), 10. भुईमूग (युआय), 11. सूर्यफूल, 12. एरंडेल, 13. ऊस (पी), 14. ऊस (आर), 15. कापूस (आय), 16. कापूस (युआय), 17. मिरची (आय), 18. मिरची (युआय), 19. केळी, 20. हळद.
रबी 2007-08 दरम्याने, अकरा पीके संरक्षित करण्यात आली होती उदा. 1. भात, 2. जवार (युआय), 3. मका, 4. हिरवा हरभरा, 5. काळा हरभरा, 6. भुईमूग, 7. सूर्यफूल, 8. मिरची, 9. कांदा, 10. आंबा, 11. बेंगाल हरभरा.
राज्य अनुसार पीकांचे संरक्षण
| राज्य | संरक्षित क्षेत्र (हेक्टर मध्ये) | संरक्षित पीके |
| आंध्र प्रदेश | 3648680.76 | भात, जवार, बाजरा, मका, रगी, काळा हरभरा, हिरवा हरभरा, लाल हरभरा, भुईमूग (आय), भुईमूग (युआय), एरंडेल, सूर्यफूल, कापूस (आय), कापूस (युएन आय), ऊस (पी), ऊस, मिरची (आय), मिरची (युआय), केळी, सोयाबीन, लाल मिरची, कांदा |
| आसाम | 13068.80 | आहू भात, साली भात, ताग, बोरो भात, गहू, रेइप व मोहरी, बटाटा, ऊस |
| बिहार | 839012.71 | भात, मका, मिरची, गहू, चणा, मसुर, अरहर, रेइप व मोहरी, बटाटा, कांदा, ऊस, ताग |
| छत्तीसगड | 1375145.37 | भात (युआय), कोडो कुटकी, भात (आय), सोयाबीन, भुईमूग, अरहर, जवार, तीळ, मका, गहू (युआय), गहु (आयआरआर), बेंगाल हरभरा, रेइप व मोहरी, जवस, बटाटा |
| गोवा | 606.79 | भात, रगी, भुईमूग, ऊस, डाळी |
| गुजरात | 1896094.18 | बाजरा, मका, काळा हरभरा, हिरवा हरभरा, तूर, केळी, भुईमूग, रगी, एरंडेल, मॉथ (पतंग), तीळ, कापूस, गहू (आय), गहू (युआय) रेइग व मोहरी, हरभरा, बटाटा, एस भुईमूग, एस बाजरा, जिरे, इझाबगोल, लसूण, कांदा |
| हरियाणा | 71262.78 | बाजरा, मका, कापूस, अरहर, हरभरा, मोहरी |
| हिमाचल प्रदेश | 20250.44 | भात, मका, बटाटा, गहू, सातू |
| जम्मू व काश्मीर | 7588.61 | भात, मका, गहू (आय), गहू (युआय), मोहरी |
| झारखंड | 517036.32 | भात, मका, बटाटा, गहू, रेइप व मोहरी, बेंगाल हरभरा |
| कर्णाटक | 2692781.22 | भात (आय), भात (आरएफ), जवार (आय), जवार (आरएफ), बाजरा (आय), बाजरा (आरएफ), मका (आय), मका (आरएफ), रगी (आय), रगी (आरएफ), नवाने (आरएफ), सावे (आरएफ), तूर (आय), तूर (आरएफ), काळा हरभरा, हिरवा हरभरा (आरएफ), घोड्याचे चणे, भुईमूग (आय), भुईमूग (आरएफ), सूर्यफूल (आय), सूर्यफूल (आरएफ), सोयाबीन (आय), सोयाबीन (आरएफ), तीळ (आरएफ), एरंडेल (आरएफ), बटाटा (आय), बटाटा (आरएफ), कांदा (आय), कांदा (आरएफ), कापूस (आय), कापूस (आरएफ), मिरची (आय), मिरची (आरएफ), गहू (आय), गहू (आरएफ), बेंगाल हरभरा (आय), बेंगाल हरभरा (आरएफ), केशरफूल (सॅफ फ्लॉवर) (आरएफ), केशर फूल (आय), जवस |
| केरळ | 24590.84 | भात, टॅपिओक, अननस, हळद, आले, केळी |
| मध्य प्रदेश | 4548265.74 | भात (आय), भात (युएन), जवार, बाजरा, मका, कोडो कुटकी, तूर, भुईमूग, तीळ, सोयाबीन, कापूस, केळी, गहू (आय), गहू (युएन), बेंगाल हरभरा, रेइप व मोहरी, बटाटा, कांदा |
| महाराष्ट्र | 1314168.56 | भात, जवार, बाजरा, मका, रगी, भुईमूग, सूर्यफूल, सोयाबीन, तीळ, नीगर, तूर, उडीद, मूग, कापूस, कांदा, ऊस, गहू (आय), गहू (युएन), जवार (आय), जवार (युएन), बेंगाल हरभरा, केशरफूल |
| मेघालय | 4092.18 | आहू भात, साली भात, बोरो भात, आले, बटाटा, रेइप व मोहरी |
| ओरीसा | 1089845.97 | भात, मका, भुईमूग, लाल हरभरा, नीगर, कापूस, मोहरी, बटाटा, ऊस |
| राजस्थान | 5702717.89 | भात, जवार, बाजरा, मका, मूग, मॉथ (पतंग), उडीद, भुईमूग, गाय वाटाणा (कावपिया), सोयाबीन, अरहर, तीळ, एरंडेल, गवार, गहू, सातू, हरभरा, मोहरी, तारामीरा, मसुर, धणा, जिरे, मेथी, इझाबगोल, सोन्फ |
| सिक्कीम | 20.43 | सोयाबीन, फिंगर मिलिट (बाजरी-ज्वारी इ. धान्ये), मका, अमान भात, आले, बटाटा, सातू, उडीद, मोहरी, गहू |
| तामीळनाडू | 440005.64 | भात, रगी (युआय), रगी (आय), मका (आरएफ), भुईमूग (आय), कापूस (युआय), कापूस (आयआरआर), कापूस (तांदूळ सोबती), टॅपिओक, बटाटा, कांदा, हळद, केळी, मिरची, आले, घोड्याचे चणे, काळा हरभरा, ऊस, तीळ, बाजरा (आय), जवार (आय). |
| उत्तरप्रदेश | 2585076.36 | भात, मका, उडीद, भुईमूग, सोयाबीन, ऊस, अरहर, जवार, बाजरा, तीळ, गहू, हरभरा, वाटाणा, मोहरी, बटाटा, मसुर |
| पश्चिम बंगाल | 486718.53 | अमान भात, ऑस बोरो भात, मका, गहू, रेइप व मोहरी, बटाटा |
| त्रिपुरा | 1735.47 | अमान भात, ऑस भात, बोरो भात, बटाटा |
| उत्तरांचल | 23220.99 | भात, रगी, गहू, बटाटा |
| अं. व नि. बेटे | 106.00 | भात |
| पॉण्डेचेरी | 3719.53 | भात I, II, III, कापूस, ऊस, भुईमूग |
संरक्षित शेतकरी:-
पीक विमा सर्व ऋणको शेतक-यांना अनिवार्य व बिगर-ऋणको शेतक-यांना ऐच्छिक आहे.
संरक्षित जोखीम व अपवर्जन:
व्यापक जोखीम विमा बिगर टाळता येण्याजोग्या जोखीमा, उदा..:
१ नैसर्गिक आग व विजा
२ वादळ, गारपीट, चक्रीवादळ, तुफान, तुफान, तुफान, झंझावात इत्यादी.
३ पूर, जलमयता व माती घसरणे
४ अवर्षण, सुका पडणे
५ कीटक/ रोग
इत्यादी मुळे होणारे उत्पन्न नुकसान संरक्षित करण्या करिता तरतूद करेल.
टिप्पणी: युद्ध व आण्विक जोखीम, विव्देषपूर्ण नुकसान व इतर टाळता येण्याजोग्या जोखीमांमुळे होणारे नुकसान वगळण्यात येईल.
विमा हप्ता अर्थसहाय्य:
विमा हप्त्यामध्ये 50% अर्थसहाय्य भारत सरकार व राज्य/केंद्र शासित प्रदेश सरकार द्वारे समान प्रमाणात वाटून घेण्यात येणा-या लहान व किरकोळ शेतक-यांच्या संबंधा मध्ये देणे आहे. विमा हप्ता अर्थसहाय्य योजनेच्या कार्यान्वयनाच्या पहिल्या वर्षाच्या समाप्तिवर शेतक-यांचा प्रतिसाद व वित्तीय परिणामांच्या पुनर्विलोकनाच्या अधीन तीन ते पाच वर्षांच्या एका कालावधीमध्ये सूर्यास्त आधारावर एकावेळी देण्यात येईल.
क्षेत्र दृष्टिकोन व विम्याचे एकक :-
योजना “क्षेत्र दृष्टिकोन” आधारावर अर्थात विस्तीर्ण आपत्तिकरिता प्रत्येक अधिसूचित पीकासाठी निश्चित केलेली क्षेत्रे व स्थानिक आपत्ति उदा. गारपीट, माती घसरणे, चक्रीवादळ व पूर इत्यादी करिता व्यक्तिगत आधारावर चालविण्यात येईल. निश्चित केलेले क्षेत्र (अर्थात विम्याचे एकक क्षेत्र) एक ग्राम पंचायत, मंडळे, राज्य सरकार द्वारे निश्चित करण्यात येणा-या मंडळांचा किंवा जिल्हयांचा समूह असेल. तथापि, प्रत्येक भाग घेणा-या राज्य सरकारने तीन वर्षांच्या एका अधिकतम कालावधी मध्ये एकक रुपात ग्राम पंचायतीच्या स्तरापर्यंत पोहोचणे आवश्यक राहील.
विम्याची रक्कम/संरक्षणाची मर्यादा :
विम्याची रक्कम (एसआय) विमा उतरलेल्या शेतक-यांच्या विकल्पावर विमा उतरलेल्या पीकाच्या सुरुवातीच्या उत्पन्नाच्या किंमती पर्यंत वाढविण्यात येईल. तथापि, एक शेतकरी वाणिज्यिक दरांवर विमा हप्त्याच्या भरण्यावर निश्चित केलेल्या क्षेत्राच्या सरासरी उत्पन्नाच्या 150% पर्यंत सुरुवातीच्या उत्पन्न स्तराच्या किंमतीच्या पुढे त्याच्या पीकाचा विमा उतरवू शकेल. ऋणको शेतक-यांच्या प्रकरणा मध्ये विम्याची रक्कम अग्रिम पीक कर्जाच्या रक्कमेच्या कमीत कमी समान असावी. अधिक, ऋणको शेतक-यांच्या प्रकरणा मध्ये, विमा प्रभार कर्ज प्राप्त करण्याच्या प्रयोजना करिता वित्त परिमाणाच्या अतिरिक्त असतील. पीक विमा संवितरण प्रक्रियांच्या प्रकरणां मध्ये आरबीआय / नाबार्डचे मार्गदर्शन बंधनकारक राहील.
विमा हप्त्याचे दर:
विमा हप्त्याचे दर बाजरा व गळित धान्यांकरिता 3.5%, इतर खरीप पिकां करिता 2.5%, गहू करिता 1.5% व इतर रबी पिकांकरिता 2% आहेत. जर विमागणितीय आधार सामग्रीच्या आधारावर तयार केलेले दर विहित दरापेक्षा कमी आहेत तर, निम्न दर लागू होईल. लहान व किरकोळ शेतक-याची व्याख्या खालील अनुसार राहीलः-
किरकोळ शेतकरी: 1 हेक्टर किंवा कमी (2.5 एकर) जमीन धारण करणारा एक शेतकरी.
ऋतुमानता अनुशासन:
१) ऋणको शेतक-यांकरिता पालन करण्यात येणारे विस्तृत ऋतुमानता अनुशासन खालील अनुसार राहीलः
| कार्यक्रम | खरीप | रबी |
| कर्ज कालावधी | एप्रिल ते सप्टेंबर | ऑक्टोबर ते मार्च |
| घोषणा स्वीकृति करिता कट-ऑफ तारीख | नोव्हेंबर | मे |
| उत्पन्न आधार सामग्री स्वीकृतिकरिता कट-ऑफ तारीख | जानेवारी / मार्च | जुलै / सप्टेंबर |
२) बिगर-ऋणको शेतक-यांच्या संबंधा मध्ये प्रस्ताव स्वीकृति करिता विस्तृत कट-ऑफ तारखा खालील अनुसार राहतील :-
१ खरीप हंगामः 31 जुलै
२ रबी हंगामः 31 डिसेंबर
तथापि, ऋतुमानता अनुशासनात फेरबदल करण्यात येईल, जर आणि जेथे राज्य / केंद्रशासित प्रदेश व भारत सरकार सोबत विचारविनिमयामध्ये आवश्यक आहे.
संरक्षणाचे स्वरूप व क्षतिपूर्ति :-
राष्ट्रीय कृषि विमा योजना अंतर्गत भरपाई खालील सूत्रावर पीक कापणी प्रयोगाच्या आधारावर आकारलेल्या सरासरी उत्पन्नाच्या आधारावर निश्चित केलेल्या क्षेत्रांमध्ये निश्चित केलेल्या पिकांकरिता परिगणित करण्यात येईल.
आरंभ उत्पन्न – वास्तविक उत्पन्न
- – - – - – - – - – - – - – - – - – - – - – - - X विम्याची रक्कम
आरंभ उत्पन्न (कर्ज मंजूर रक्कम)
जेथे:
आरंभ उत्पन्न = हमी प्राप्त उत्पन्न
वास्तविक उत्पन्न = निश्चित केलेल्या पीकाचे वर्तमान उत्पन्न
विम्याची रक्कम = मंजूर कर्ज
जेव्हा जेव्हा उत्पन्न नुकसान आढळेल, भरपाई रक्कम भारतीय कृषि विमा कंपनी मर्यादित द्वारे परिगणित करण्यात येईल, व ती संबंधित बॅंकां द्वारे पात्र ऋणकोंच्या खात्यांमध्ये जमा करण्यात येईल. एका विशिष्ट विमा एककामध्ये, जर वास्तविक उत्पन्न आरंभ उत्पन्नापेक्षा (हमी प्राप्त) अधिक आहे, तर भरपाई शून्य राहील.
पीक विम्याकरिता अर्ज कसा करावा
प्रत्येक पीक हंगामाच्या सुरुवातीला, जीआयसी सोबत सल्लामसलत करुन राज्य सरकार /केंद्र शासित प्रदेश प्रशासन पीके अधिसूचित करेल व क्षेत्रे निश्चित करेल, जी हंगामा दरम्याने योजने अंतर्गत संरक्षित करण्यात येतील. विमा हप्त्या सोबत पीक विम्याचा मासिक पीक-अनुसार व क्षेत्र-अनुसार तपशील नोडल पॉइण्टला पाठवावा व विविध कर्ज संवितरण पॉइण्ट कडून अशा माहितीच्या प्राप्तिवर नोडल पॉइण्ट निश्चित कट-ऑफ तारखांनुसार मासिक आधारावर त्याची छाननी करेल व तो जीआयसीला पारेषित करेल. ऋणको शेतक-याने कर्जा सोबत, ज्याकरिता बॅंक त्याला खाली निर्दिष्ट रुपात घोषणा प्रपत्र भरायला व संबंधित दस्तऐवज प्रस्ताव प्रपत्राला संलग्न करायला भाग पाडेल, पीक विमा घ्यावा. बिगर-ऋणको शेतकरी, जो योजने मध्ये दाखल होण्याकरिता इच्छुक आहे, त्याने प्रस्ताव व एनएआयएसचे घोषणा प्रपत्र भरावे व ते वाणिज्यिक बॅंकेची ग्राम शाखा किंवा क्षेत्रीय ग्रामीण बॅंक किंवा सहकारी बॅंकेची पीएसीएस मध्ये विम्याच्या हप्त्या सोबत सादर करावे. प्रस्ताव स्वीकारताना विमा रक्कमेच्या तपशील, अधिकतम मर्यादा इत्यादीची पडताळणी करणे शाखा/पीएसीएसची जबाबदारी आहे. तपशील त्यानंतर एकत्रीकृत आहे व तो सरकारच्या अधिसूचने मध्ये विनिर्दिष्ट तारखांच्या पूर्वी जीआयसी राज्य स्तरीय पीक विमा विभागाला पुढील प्रेषणाकरिता संबंधित नोडल पॉइण्टना पाठवावा.
संलग्न करण्या करिता प्रपत्रेः
- बिगर-ऋणको शेतक-या करिता प्रस्ताव प्रपत्र
- ऋणको शेतक-याकरिता घोषणा प्रपत्र
- बिगर-ऋणको शेतक-या करिता घोषणा प्रपत्र
कृषि विमा रक्कम / विमा हप्त्याची परिगणना :
विमा हप्त्याची रक्कम काही घटकांवर उदा. शेतक-याच्या जमीनीचा आकार, त्याची वित्तीय स्थिति, विमा उतरविण्यात आलेल्या पीकांची संख्या व विम्याच्या रक्कमेवर अवलंबून आहे. शेतकरी एक दावा प्रपत्र सादर करुन बॅंकांकडून दावा करु शकतील. दावा प्रतिनिधी पीकांना हानी पोचविणा-या कारणांच्या व्याप्तिचे विश्लेषण करतील. सर्वेक्षकाच्या अहवालावर आधारित, दावा एक महिन्याच्या आत शेतक-यांना देण्यात येईल.
कृषि विमा दाव्या करिता आवश्यक दस्तऐवज :
१ शेतक-याने पदनिर्देशित शाखा / पीएसीएस जवळ जाणे आवश्यक आहे व विहित स्वरुपामध्ये प्रस्ताव प्रपत्र सादर करावे.
२ शेतक-याने लागवडयोग्य जमीनीच्या कब्जाच्या संबंधामध्ये दस्तऐवजी पुरावा सादर करणे आवश्यक आहे (पास बुक व उता-याची प्रत).
३ जमीन महसूल पावती संलग्न करावी.
शेतक-याने, जर आवश्यक असेल तर, क्षेत्र पेरणी पुष्टीकरण प्रमाणपत्र पुरवणे आवश्यक आहे.
दावा मान्यता व समझोता करिता प्रक्रिया:
१. विहित कट-ऑफ तारखांनुसार राज्य/केंद्र शासित प्रदेश सरकारांकडून एकदा उत्पन्न आधार सामग्री प्राप्त झाली, तर दावे आयए द्वारे तयार करण्यात व समझोता करण्यात येतील.
२. दावा तपशीलांसोबत दावा धनादेश व्यक्तिगत नोडल बॅंकांना प्रदान करण्यात येतील. बॅंक सामान्य लोकांच्या स्तरावर, आळीपाळीने, व्यक्तिगत शेतक-यांच्या खात्यांमध्ये जमा करेल व त्याच्या सूचना फलकावर लाभाधिका-यांचा तपशील प्रदर्शित करील.
३. स्थानिक घटनेच्या उदा. गारपीट, माती घसरणे, चक्रीवादळ व पूर इत्यादीच्या संदर्भामध्ये आयए, डीएसी/राज्य/केंद्रशासित प्रदेशांसोबत विचार विनिमय करुन व्यक्तिगत शेतकरी स्तरावर अशा हानिचा अंदाज करण्या करिता एक प्रक्रिया विकसित करेल. अशा दाव्यांचा समझोता आयए व विमेदार दरम्याने व्यक्तिगत आधारावर करण्यात येईल.
हवामान विमा योजनाः
हवामानाच्या लहरींमुळे होणा-या हानिकरिता विमा-अधिक पाऊस, पावसात तूट, सूर्यप्रकाशाची उणीव इ.
आरंभ करण्यात आलेल्या हवामान विमा योजना : वर्षा बीमा – २००५
व्याप्ति :
वर्षा बीमा तुटीच्या पावसामुळे पीक उत्पन्ना मध्ये अपेक्षित तुटीला संरक्षण देते. वर्षा बीमा शेतक-यांच्या सर्व प्रकारां करिता ऐच्छिक आहे. ज्यांना पावसाच्या अनिष्ट आपातामुळे वित्तीय रूपात नुकसान पोहचले आहे, ते योजने अंतर्गत विमा घेऊ शकतील. सुरुवातीपासून वर्षा बीमा शेतक-यांकरिता अर्थपूर्ण आहे, ज्यांच्या करिता राष्ट्रीय कृषि विमा योजना (एनएआयएस) ऐच्छिक आहे.
विम्याचा कालावधी :
विमा लघु कालावधी पिकां करिता जून ते सप्टेंबर, मध्यम कालावधी पिकां करिता जून ते ऑक्टोबर व दीर्घ कालावधी पिकांकरिता जून ते नोव्हेंबर दरम्याने उपयोगात येतो. अधिक, हे कालावधी राज्य-विनिर्दिष्ट आहेत. पेरणी अपयश विकल्पाच्या प्रकरणामध्ये तो 15 जून ते 15 ऑगस्ट पर्यंत आहे.
वर्षा बीमा कसा खरेदी कराल :
प्रस्ताव प्रपत्रे सर्व कर्ज संवितरण केंद्रावर उदा. सर्व सहकारी / वाणिज्यिक / ग्रामीण बॅंकांच्या पीएसी शाखांवर उपलब्ध आहेत. सामान्य लोकांच्या स्तरावर वर्षा बीमा अंतर्गत संरक्षण एनएआयएस, विशेषतः सहकारी क्षेत्र संस्था, रूपात ग्रामीण वित्त संस्थांच्या (आरएफआय) वर्तमान जाळ्या मार्फत बहुधा देण्यात येईल. तसेच एआयसी त्याच्या जाळ्याच्या उपलब्धतेच्या अधीन प्रत्यक्ष बाजार / विम्याची तरतूद करेल. ग्रामीण क्षेत्रांमध्ये कार्य करणा-या संस्था औपचारिक व अनौपचारिक संस्था उदा. एनजीओ, स्वयं मदत समूह (एसएचजी), शेतक-यांच्या समूहांचे जाळे वर्षा बीमाच्या बटवड्याकरिता उपयोगात आणता येऊ शकेल. वर्षा बीमा अंतर्गत विम्या करिता प्रस्तावित शेतक-यां जवळ आरएफआय शाखेमध्ये एक बॅंक खाते असणे आवश्यक आहे, जी त्याचे/तिचे विमा व्यवहार सुकर करेल.
विमा खरेदी कालावधी :
एक शेतकरी इतर विकल्पांकरिता 30 जून व पेरणी अपयश विकल्पा करिता फक्त 15 जून पर्यंत वर्षा बीमा खरेदी करु शकेल.
संरक्षण विकल्पः
विकल्प - I: मोसमी पर्जन्यमान विमा :
संपूर्ण हंगामा करिता साधारण पर्जन्यमानाकडून (मिमी. मध्ये) वास्तविक पर्जन्यमाना मध्ये 20% व अधिकच्या नकारात्मक विचलना समोर संरक्षण दिलेले आहे. वास्तविक पर्जन्यमान जून ते नोव्हेंबर पर्यंत मासिक संचयी पर्जन्यमान आहे (लघु व मध्यम कालावधी पिकांकरिता जून ते सप्टेंबर किंवा ऑक्टोबर सोबत). पैसे पूर्णपणे देण्याची संरचना ह्या प्रकारे बनविण्यात आली आहे की, उत्पन्न पर्जन्यमानामध्ये प्रतिकूल विचलनाच्या विविध श्रेणीशी परस्पर संबंद्ध आहे. प्रत्येक हेक्टर विम्याची रक्कम अधिकतम संभाव्य हानिच्या तदनुरुप अधिकतम पैसे पूर्णपणे देणे आहे. दावा पैसे पूर्णपणे देणे एका श्रेणीबद्ध प्रमाणांवर (टप्प्यां मध्ये) राहील, जे वास्तविक पर्जन्यमानामध्ये प्रतिकूल विचलनाच्या विविध प्रमाणांनुसार असेल.
विकल्प – II: पर्जन्यमान वितरण निर्देशांक :
संपूर्ण हंगामा करिता साधारण पर्जन्यमान निर्देशांका कडून वास्तविक पर्जन्यमान निर्देशांकामध्ये 20% व अधिकच्या प्रतिकूल विचलना समोर संरक्षण दिलेले आहे. निर्देशांक हंगामा मध्ये साप्ताहिक पर्जन्यमाना करिता परस्पर संबंध वाढविण्याकरिता निर्माण करण्यात आलेला आहे. निदेशांक आयएमडी स्टेशन ते स्टेशन व पीक ते पीक पर्यंत कमी अधिक होतील. प्रत्येक हेक्टर विम्याची रक्कम अधिकतम संभाव्य हानिच्या तदनुरुप अधिकतम पैसे पूर्णपणे देणे आहे. दावा पैसे पूर्णपणे देणे एका श्रेणीबद्ध प्रमाणावर (टप्प्यांमध्ये) राहील, जे वास्तविक पर्जन्यमान निर्देशांका मध्ये प्रतिकूल विचलनाच्या विविध प्रमाणांनुसार असेल.
विकल्प – III: पेरणी अपयश :
15 जून व 15 ऑगस्ट दरम्याने 40% पुढे साधारण पर्जन्यमान (मिमी. मध्ये) कडून वास्तविक पर्जन्यमाना मध्ये (मिमी. मध्ये) प्रतिकूल विचलना समोर संरक्षण दिलेले आहे. प्रत्येक हेक्टर विम्याची रक्कम पेरणी कालावधीच्या समाप्ती पर्यंत शेतक-या द्वारे केलेला अधिकतम निविष्ट खर्च आहे व ती पूर्व विनिर्दिष्ट आहे. दावा पैसे पूर्णपणे देणे एका श्रेणीबद्ध प्रमाणावर राहील, जे पर्जन्यमान विचलनांच्या विविध प्रमाणानुसार असेल. विम्याच्या रक्कमेच्या 100% अधिकतम पैसे पूर्णपणे देणे 80% व अधिकच्या विचलनांवर उपलब्ध आहे.
विम्याची रक्कम :
विम्याची रक्कम पूर्व-विनिर्दिष्ट आहे व साधारणपणे उत्पादन खर्च व उत्पादनाची किंमत दरम्याने आहे. पेरणी अपयश विकल्पाच्या प्रकरणा मध्ये, पेरणी कालावधी, जो पुन्हा पूर्व-विनिर्दिष्ट आहे, समाप्ती पर्यंत तो शेतक-या द्वारे केलेला अधिकतम निर्विष्ट खर्च आहे.
विमा हप्ता :
विमा हप्ता विकल्प ते विकल्प व पीक ते पीक पर्यंत कमी अधिक होईल विमा हप्त्याचे दर लाभ लक्षात घेऊन आशावादी आहेत, व 1% पासून सुरु होतात.
दावा भरण्याचे वेळापत्रक व प्रक्रिया:
दावे तयार करण्याची प्रक्रिया स्वयंचलित आहे अर्थात विमेदार शेतक-या द्वारे दाव्यांची सूचना किंवा गहाळ माहिती सादर करण्या करिता आवश्यकता नसेल. साधारणपणे दावे क्षतिपूर्ति कालावधीच्या समाप्ती पासून एका महिन्या मध्ये वास्तविक पर्जन्यमान आधार सामग्रीच्या आधारावर चुकता करण्यात येणार आहेत.
